آموزش علوم تجربی در انگلستان

اشاره:

برنامه درسی آموزش علوم در انگلستان برای چهار مرحله کلیدی[1] تنظیم شده است. بخش مهم این برنامه درسی در مرحله اجرا به مدارس محول شده است و مدارس باید با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، روشهای تدریس مناسب و بکارگیری فناوری آموزشی در اجرای هر چه بهتر این برنامه درسی کوشا باشند. دانش، مهارت و درک مفاهیم در برنامه درسی آموزش علوم نقش مهمی داشته و مشتمل بر چهار حیطه اصلی است که عبارت اند از:

· کاوشگری علمی

· روند زندگی و موجودات زنده

· مواد و خواص آنها

· فرایندهای فیزیکی

در برنامه درسی علوم انگلستان بر کاوشگری علمی تاکید زیادی شده است. در آموزش حیطه های ذکر شده، باید کاربرد فناورانه آنها نیز مورد مطالعه قرار گرفته و در کنار آنها درباره ارتباطات، سلامتی و ایمنی در علوم نیز آموزشهایی به آنها داده می شود. در برنامه آموزشی مرحله‌های؛ کلیدی اول[2] (دوره چهار ساله ابتدایی)، دوم (دوره چهار ساله راهنمایی) و سوم (دوره چهار ساله متوسطه) بیشتر به رشد مهارت های عملی تاکید شده و معلمان باید بتوانند در کنار کتاب درسی، موضوعهای مورد بحث را به فعالیتهای عملی و آموزشهای قابل لمس تر (ملموس تر) تبدیل نمایند.

در برنامه درسی آموزش علوم انگلستان، سه هدف عمده در نظر گرفته شده است که عبارتند از:

1- آماده کردن کودکان برای رشد معنوی، ذهنی و فرهنگی از طریق علم: برای مثال تاثیر یادگیری علم در رشد فکری کودکان را می توان به صورت زیر مشاهده کرد. «دانش‌آموزان از طریق»:

· مطالعه طبیعت، مواد و دنیای فیزیکی که در آن زندگی می‌کنند، با طرح سوال‌هایی چون زندگی در جهان هستی از چه زمانی شروع شد... و یا حیات از کجا به جهان آمد... موجبات رشد معنوی خود را فراهم می‌سازند.

· یادگیری نحوه انجام مشاهده، جمع‌آوری اطلاعات، فرضیه سازی و استدلال، علاوه بر اینکه روش علمی را فرا می‌گیرند، موجبات رشد ذهنی خود را نیز فراهم می‌سازند.

· درک مشکلات اجتماعی و نقش علم در حل آنها، و همچنین انجام فعالیت‌های گروهی و پی بردن به اهمیت فعالیت‌های مشارکتی، موجبات رشد اجتماعی خود را فراهم می‌سازند.

· یادگیری علم و استفاده از آن در زندگی، به نقش و اهمیت علم و فناوری در زندگی پی می برند و با نشان دادن رفتارهای علم محور مثل خلاقیت، نوآوری، استفاده از ابزارهای علمی- فناورانه، موجبات رشد فرهنگی خود را فراهم می‌سازند.

2- یادگیری مهارتهای کلیدی در علم: برای مثال دانش‌آموزان با فراگیری علم می توانند مهارتهای کلیدی زیر را نیز در کنار آن یاد بگیرند. این مهارتها عبارتند از:

· برقراری ارتباط: یعنی یادگیری حقایقی درباره ارتباطات، ایده ها و ارایه نظرات درباره موضوع‌های مختلف

· کاربرد اعداد: با جمع‌آوری اطلاعات عددی از یک مشاهده و یا آزمایش، می توانند با تجزیه و تحلیل اعداد به دست آمده، به برداشت های ذهنی مناسبی دست یابند.

· فناوری اطلاعات: دانش‌آموزان به هنگام آموزش علم می تواند از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات استفاده کرده و مهارت های لازم را کسب نماید.

· کار گروهی: دانش‌آموزان با انجام فعالیتهای گروهی می توانند موجبات رشد تبادلات علمی را فراهم ساخته و نحوه ارائه مستند اطلاعات را فرا گیرند.

· خود ارزشیابی: دانش‌آموزان در کنار آموزش علم، از طریق ارزشیابی و خودارزیابی، به رشد تحصیلی مناسبی دست می یابند.

· حل مسئله: دانش‌آموزان با یادگیری روشهای یافتن پاسخ علمی برای هر سوال علمی، روشهای خلاقانه حل مسئله را نیز فرا می‌گیرند.

3- یادگیری سایر حیطه‌های برنامه درسی: برای مثال دانش‌آموزان با فراگیری علم می توانند در سایر حیطه‌های پنهان برنامه درسی، مهارت‌های لازم را کسب نمایند. برای مثال تعدادی از این حیطه‌ها عبارتند از:

· مهارت فکر کردن

· مهارت‌های انجام کار

· یادگیری بر پایه فعالیت

· آموزش برای دستیابی به یک رشد پایدار و دامنه دار

برنامه درسی علوم در مرحله کلیدی اول:

در این مرحله کلیدی بحث‌های مرتبط با روند زندگی و موجودات زنده، مواد و خواص آنها و فرایندهای فیزیکی در قالب فعالیت‌های کاوشگری علمی ارائه می‌شوند. در این مرحله بیشتر فعالیت‌های برنامه درسی به رشد دانش، مهارتها و درک مفاهیم بر پایه کاوشگری علمی استوار است.

پایه اول: کاوشگری علمی

1- ایده‌ها و شواهد در علوم: دانش‌آموزان باید بتوانند به هنگام جواب دادن به سوال های مطرح شده، به اهمیت جمع‌آوری شواهد و اطلاعات از طریق انجام مشاهده و اندازه گیری پی ببرند.

2- مهارت‌های قابل توسعه: دانش‌آموز باید بتواند:

- برنامه ریزی کند:

سوالاتی بپرسد (برای مثال، چگونه، چرا، چه اتفاق می افتاد اگر....) و تصمیم بگیرد که برای یافتن مناسب پاسخ باید چه کاری انجام دهد.

از آزمایش‌های دست اول و منابع اطلاعاتی ساده جهت پاسخ دهی به سوال‌ها استفاده کند.

قبل از تصمیم گیری به انجام کار، فکر کند که ممکن است چه اتفاقاتی حین انجام کار روی خواهد داد.

استفاده از حواس پنجگانه خود را توسعه داده و از طریق آنها به جمع‌آوری اطلاعات و نیز اندازه‌گیری بپردازد.

با مبادله اطلاعات از طریق روش‌های گوناگون از جمله استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات[3] ICT (برای مثال در صحبت کردن، نوشتن، رسم کردن، تنظیم جدول و...) به اهمیت این روشها پی ببرد.

- شواهد را بررسی و ارزیابی نماید:

مقایسه‌های ساده را انجام داده و به الگوهای ساده و ارتباط بین متغیرها پی ببرد.

عملکرد متفاوت متغیرها را با هم مقایسه نماید.

کارهای خود را مرور کرده و تفاوت آن را با کارهای دیگران مقایسه کرده و توضیح دهد.

پایه دوم: روند زندگی و موجودات زنده:

1- جریان زندگی: دانش‌آموزان باید بتوانند:

تفاوت بین موجودات زنده و موجودات بی جان را بیان کنند.

ویژگی حیوانات و انسان را در حرکت کردن، تغذیه کردن، رشد، استفاده از اندامها و تولید مثل را بدانند.

ویژگی روند زندگی حیوانات و گیاهان موجود در محیط اطراف خود را بدانند.

2- انسان و سایر حیوانات: دانش‌آموزان باید بتوانند:

· بخش های اصلی بدن انسان و سایر حیوانات را تشخیص داده و مقایسه نماید.

· انسان و سایر موجودات زنده برای زنده ماندن به آب و غذا نیاز دارند.

· حرکت، کار و تغذیه مقدار کافی مواد غذایی به سلامت انسانها کمک می کند.

· نقش داروها و مواد بهداشتی در زندگی انسان‌ها را بداند.

· انسان و سایر حیوانات تولید مثل کرده و بچه های آنها بزرگ می شوند.

· انسان و سایر حیوانات می توانند محیط اطراف خود را احساس کرده و از تغییرات آن آگاه باشند.

3- گیاهان سبز: دانش‌آموزان باید بتوانند:

تشخیص دهند که گیاهان سبز برای رشد به آب و نور نیاز دارند.

ریشه، ساقه، برگ، جوانه گیاهان گلدار را تشخیص داده و آنها را نامگذاری نمایند.

دانه یک گیاه می تواند جوانه زده و با رشد کردن به گیاه گلدار تبدیل شود.

4- تشخیص و طبقه بندی: دانش‌آموزان باید بتوانند:

تشابه و تفاوت بین خود و سایرین را تشخیص دهد.

از طریق مشاهده تشابه و تفاوت بین موجودات زنده آنها را گروه بندی نماید.

5- موجودات زنده در محیط اطراف آنها: دانش‌آموزان باید بتوانند:

درباره انواع مختلفی از گیاهان و حیوانات موجود در محیط اطراف خود نظر دهد.

تشابه و تفاوت بین محیط‌های زندگی مختلف را مشخص کرده و تاثیر آن در تنوع حیوانات و گیاهان را بداند.

اهمیت حفاظت از محیط زیست را بداند.

پایه سوم: مواد و خواص آنها:

1- دسته بندی مواد: دانش‌آموزان باید بتوانند:

از انواع حس های خود برای شناسایی و تشخیص تشابه و تفاوت بین مواد استفاده نماید.

اشیاء را بر حسب خواص ساده آنها (مثل نرمی و سختی، درخشندگی، شفافیت، خواص مغناطیسی و...) به گروههای مختلف دسته بندی نماید.

مواد تقریباً آشنا را شناسایی و نام گذاری نماید (برای مثال: فلزات، پلاستیک، چوب، کاغذ، سنگ و...) و بداند که بعضی از آنها به طور طبیعی یافت می شوند.

کاربردهای انواع مختلفی از مواد معروف را بداند (برای مثال: شیشه، چوب، پشم و...) و اینکه چگونه این مواد به خاطر ویژگی خود برای چنین کاربردی انتخاب شده اند.

2- تغییر مواد: دانش‌آموزان بتوانند:

اینکه چگونه شکل اولیه بعضی از مواد می تواند از طریق فرایندهایی نظیر ساییدن، خم کردن، خرد کردن و... دچار تغییر شود.

نحوه تغییر بعضی از مواد پر کاربرد روزانه (مثل: آب، شکلات، نان و...) ازطریق گرم و یا سرد کردن را توضیح دهند.

پایه چهارم: فرایندهای فیزیکی:

1- الکتریسیته: دانش‌آموزان بتوانند:

کاربردهای روزانه الکتریسیته را بیان کنند.

با مدار سری ساده شامل باتری، سیم، لامپ و سایر اجزا آن (برای مثال کلید قطع و وصل، موتور)آشنا باشند.

چگونه یک کلید می تواند برای قطع و وصل کردن یک مدار مورد استفاده قرار می گیرد.

2- نیرو و حرکت: دانش‌آموزان باید بتوانند:

با حرکت و اجزاء آن آشنا باشند (برای مثال چگونه یک اتومبیل سریعتر یا کندتر حرکت کرده و تغییر جهت دهد).

درک کنند که کشیدن و یا فشار دادن اجسام مثالهایی از نیرو هستند.

درک کنند که به هنگام تغییر جهت، افزایش و یا کاهش سرعت یک شیء عوامل دیگری (مثل کشیدن یا هل دادن) دخیل هستند.

3- نور و صدا: دانش‌آموزان باید بتوانند:

تفاوت منابع مختلف نور مثل خورشید و سایر اجسام نورانی را درک کند.

درک کنند که تاریکی همان عدم حضور نور است.

انواع مختلفی از صدا و منابع صدا وجود دارد.

صداها از منبع خود دور می شوند، و با دور شدن از شدت آنها کاسته می شود و هنگامی شنیده می شوند که به گوش برسند.

برنامه درسی علوم در مرحله کلیدی دوم:

در این دوره تحصیلی نیز دانش، مهارت‌ها و درک مفاهیم در اولویت قرار داشته و روشهای آموزشی باید بر اساس کاوشگری علمی جهت‌‌گیری نمایند. روند زندگی و موجودات زنده، مواد و خواص آنها و فرایندهای فیزیکی از جمله حیطه های مطرح در این دوره می باشند.

پایه اول: کاوشگری علمی:

1- ایده‌ها و شواهد در علوم: دانش‌آموزان باید بتوانند درک کنند که:

علوم برپایه تفکر خلاق بنها نهاده شده و سعی کنند تا چگونگی عملکرد موجودات زنده و غیر زنده را توضیح داده و بین علت و معلول رابطه ای برقرار نمایند.

آزمایش یک ایده با استفاده از شواهد به دست آمده از مشاهده و اندازه گیری اهمیت زیادی دارد.

2- مهارت‌های قابل توسعه: دانش‌آموزان باید بتوانند:

سؤالات علمی را طرح و بیان کنند و برای یافتن پاسخ مناسب تلاش نمایند.

درک کنند که چه نوع منابع اطلاعاتی، شامل آزمایشهای دست اول و سایر منابع برای پاسخ دادن به سوال نیاز دارد.

از طریق تغییر یک متغیر و دیده شدن اثرات آن در حضور و یا در غیاب سایر متغییرها، به عمل مقایسه و کشف رابطه بپردازند.

از ابزار و مواد ساده استفاده کرده و برای کنترل متغیرها و تایید نظر خود آزمایشی طراحی کنند.

از مشاهدات نظام‌مند و اندازه‌گیری که می‌تواند شامل استفاده از ICT هم باشد برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده کنند.

با تکرار مشاهدات و اندازه‌گیری‌های صورت گرفته، صحت و اعتبار آنها را کنترل نمایند.

از روش‌های متنوعی مثل نمودارها، ترسیم، جدولها، صفحه گسترها، ICT و نقشه های مفهومی برای مبادله اطلاعات در قالب فعالیت‌های فردی و یا گروهی استفاده نمایند.

به مقایسه و استخراج الگوهای ساده یا بیان ارتباط بین آنها در مشاهدات و اندازه‌گیری ها و یا داده‌های مورد بررسی بپردازند.

از اطلاعات موجود و یا از مشاهدات و اندازه‌گیری‌های انجام شده به یک نتیجه منطقی برسند.

مشخص کنند که نتایج به دست آمده چه ویژگی‌هایی دارد و چه نتایج دیگری می‌توان از آن استنتاج کرد.

از دانش علمی خود و نیز توانایی درک مفاهیم استفاده کرده و به تشریح مشاهدات، اندازه‌گیری‌ها و یا سایر داده‌ها و نتایج موجود بپردازند.

فعالیت‌های خود و دیگران را مرور کرده و کاستی‌ها و تفاوت‌های آنها را مشخص نماید.

پایه دوم: روند زندگی و موجودات زنده:

1- روند زندگی: دانش‌آموزان باید بتوانند:

درک کنند که روند زندگی معمول انسانها و سایر حیوانات شامل تغذیه کردن، حرکت، رشد و تولید مثل است.

درک کنند که روند زندگی معمول در گیاهان شامل رشد، تغذیه و تولید مثل است.

بین روند زندگی حیوانات مشابه و گیاهان و محیطی که آنها زندگی می‌کنند ارتباط برقرار سازند.

2- انسانها و سایر حیوانات: دانش‌آموزان باید بتوانند:

درباره انواع دندانها و عملکرد آنها اطلاعات کافی داشته باشند.

درک کنند که برای فعالیت و رشد، به غذا نیاز بوده و استفاده از انواع متنوع غذاها برای سلامتی مهم است.

درک کنند که قلب مثل یک پمپ، خون را از طریق رگها به سرتاسر بدن به جریان در آورده و محل آن در قفسه سینه است.

تاثیر ورزش و یا استراحت کردن در ضربان قلب را توضیح دهند.

درک کنند که انسانها و بعضی از حیوانات دارای اسکلت و ماهیچه‌هایی هستند که که برای حفاظت و نگهداری بدن آنها و نیز حرکت کردن به کار می‌روند.

مراحل اصلی چرخه زندگی انسانها را توضیح دهند.

تاثیر توتون، الکل و سایر داروها بر بدن انسان و نیز سلامتی او را درک کنند.

3- گیاهان سبز: دانش‌آموزان باید بتوانند:

تاثیر نور، هوا، آب و دما را در رشد گیاهان بیان کنند.

نقش برگها در تولید مواد جدید و لازم برای رشد را بیان کنند.

درک کنند که ریشه‌ها علاوه بر نگهداری گیاهان در خاک، می‌توانند آب و مواد معدنی را از خاک گرفته و به بخش‌های مختلف گیاه انتقال دهند.

نحوه تولید مثل در گیاهان گلدار، مراحل مختلف آن و نقش اجزاء گل در تولید مثل را بیان کنند.

4- تنوع و طبقه بندی: دانش‌آموزان باید بتوانند:

روند زندگی را طبقه‌بندی کرده و از مراحل مختلف در توضیحات علمی استفاده نمایند.

چگونه حیوانات و گیاهان موجود را شناسایی کرده و در گروههای مختلف قرار دهند.

درک کنند که تنوع و تفاوت بین حیوانات و گیاهان عامل مهمی است که برای شناسایی و طبقه‌بندی آنها به کار می‌رود.

5- موجودات زنده در اطراف محیط زیست: دانش‌آموزان باید بتوانند:

درباره اهمیت و نیاز به حفاظت از موجودات و محیط زیست آنها توضیح دهند.

درباره گیاهان و حیوانات مختلف که در محیطهای مختلف یافت می شوند، توضیح دهند.

از زنجیره غذایی استفاده کرده و رابطه تغذیه و زندگی در یک محیط توضیح دهند.

درباره شروع شدن تمامی زنجیره‌های غذایی از گیاهان سبز توضیح دهند.

درباره میروارگانیسم‌ها و اینکه آنان موجودات زنده بسیار کوچک هستند و می‌توانند هم مفید (برای مثال در بازیافت زباله و یا در تهیه نان، ماست و...) و هم مضر (برای مثال در بروز عفونت، سرماخوردگی و یا فساد مواد غذایی) باشند.

پایه سوم: مواد و تغییرات آنها:

1- گروه بندی و طبقه بندی مواد: دانش‌آموزان باید بتوانند:

مواد و اشیای دیده شده در زندگی روزانه را مقایسه کرده و بر اساس خواص مواد، شامل؛ سختی، استحکام، انعطاف‌پذیری و رفتار مغناطیسی طبقه‌بندی نموده و این خواص را به کاربرد روزانه مواد ارتباط دهند.

درک کنند که بعضی از مواد رسانایی گرمایی بهتری از سایر مواد دارند.

درک کنند که بعضی از مواد رسانایی الکتریکی بهتری از سایر مواد دارند.

سنگها و خاک‌ها را بر اساس خواص آنها از جمله فراوانی، سختی، میزان جذب آب و... تشخیص داده و طبقه بندی نمایند.

تفاوت بین مواد جامد، مایع و گازی شکل را بر اساس راحتی جاری شدن، حفظ شکل و حجم آنها شناسایی نمایند.

2- تغییر دادن مواد: دانش‌آموزان باید بتوانند:

تغییرات دیده شده به هنگام مخلوط شدن مواد (برای مثال، افزایش نمک به آب) را توضیح دهند.

تغییرات دیده شده به هنگام گرم کردن یا سرد کردن مواد (برای مثال آب، خاک، خمیر و...) را توضیح دهند.

درک کند که دما مقیاسی برای مشخص کردن گرمی و یا سردی اشیاء است.

تغییرات برگشت پذیر شامل: حل شدن، ذوب شدن، جوشیدن، متراکم شده، منجمد شده و تبخیر را توضیح دهند.

درک کنند که تبخیر و متراکم شدن درآب نقش بسیار مهمی ایفا می کند.

درک کنند که تغییرات برگشت ناپذیر (برای مثال: واکنش سرکه با جوش شیرین، پخته شدن تخم مرغ و...)، در نتیجه انجام واکنش و تشکیل مواد جدید روی می‌دهد که ممکن است مفید باشند.

درک کنند که سوختن مواد (برای مثال: چوب، گاز طبیعی، نفت و...) در نتیجه تشکیل مواد جدید بوده و این تغییرات اغلب برگشت پذیر نیستند.

3- جداسازی مخلوط مواد: دانش‌آموزان باید بدانند:

چگونه مواد جامد با اندازه‌های مختلف را از طریق الک کردن (برای مثال مخلوط عدس و ماسه) جدا نمایند.

بعضی از مواد (مثل نمک و شکر) می‌توانند در آب حل شده و محلول ایجاد کنند؛ اما بعضی از مواد (مثل سنگ، ذغال و...) نمی‌توانند.

چگونه باید مواد نامحلول در آب را از طریق صاف کردن از ماده مایع جدا کرد.

چگونه باید مواد حل شده در آب را از طریق تبخیر مایع از محلول جدا کرد.

چگونه از دانش فراگرفته شده در زمینه مواد جامد، مایع، گاز و خواص آنها می‌توان مخلوط آنها را از هم جدا کرد.

پایه چهارم: فرایند‌های فیزیکی:

1- الکتریسیته: دانش‌آموزان باید بتوانند:

یک مدار الکتریکی، با استفاده از یک باتری یا منبع تغذیه و تعداد زیادی کلید ببندند و عملکرد یک وسیله الکتریکی (مثل لامپ یا موتور) را نشان دهند.

نشان دهند، تعداد یا نوع اجزای یک مدار الکتریکی (برای مثال: باتری ها، لامپ ها، سیم) در یک مدار الکتریکی سری، شدت روشنایی لامپ ها یا دیمر را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

یک مدار سری و اجزای آن را بوسیله رسم و استفاده از علایم اختصاری نشان داده و چگونه می‌توان عملکرد مدارهای سری را از طریق نقشه و علایم مورد استفاده تشریح کنند.

2- نیرو و حرکت: دانش‌آموزان باید بتوانند:

درباره نیروهای جاذبه و دافعه بین آهن رباها و نیروی جاذابه موجود بین آهن ربا و مواد مغناطیسی توضیح بدهند.

درک کنند که اشیاء به طرف زمین کشیده می‌شوند، زیرا جاذبه گرانشی بین آنها و زمین وجود دارد.

درباره نیروی اصطکاک، شامل مقاومت هوا به عنوان نیرویی که سبب کاهش سرعت حرکت اجسام شده و در لحظه آغاز حرکت اجسام به خوبی خود را نشان می‌دهد.

درک کنند که به هنگام کشیدن و یا فشار دادن یک جسم، فشار یا کشش ضد آن خود را نشان می‌دهد.

چگونگی اندازه‌گیری نیرو و مشخص کردن جهت عملکرد آن را توضیح دهند.

3- نور و صدا: دانش‌آموزان باید بدانند:

نور از یک منبع منتشر می‌شود.

نور از بعضی از مواد رد نمی‌شود و چگونه این امر موجب پیدایش سایه می‌شود.

نور می‌تواند از سطح اجسام (برای مثال آینه یاذفلزات صیقل داده شده) منعکس شود.

هنگامی اجسام را می‌بینند که نور منعکس شده از آنها وارد چشم‌های آنان شود.

صدا هنگامی ایجاد می‌شود که اجسام مرتعش شوند؛ اما این ارتعاش‌ها اغلب دیده نمی‌شوند.

چگونه می‌توان زیر و بم صداهای ایجاد شده از ارتعاش اجسام را تغییر داد.

برای ارتعاش منبع صوتی و انتقال آن به گوش، محیطی (برای مثال: فلز، چوب، شیشه و هوا) لازم است.

4- زمین و اطراف آن: دانش‌آموزان باید بدانند:

خورشید، زمین و ماه کروی هستند.

چگونه موقعیت خورشید در آسمان در طول روز تغییر می‌کند و چگونه با این کار سایه ها تغییر می‌کنند.

چند روز و شب لازم است تا جهت حرکت زمین حول محور حود تغییر نماید.

زمین هر سال یک بار به دور خورشید می‌گردد و ماه تقریباً هر 28 روز یک بار به دور زمین می‌گردد.

(منبع: The National Science Curriculum for England, 1999).

روشهای تدریس علوم تجربی در انگلستان

در نظان آموزشی انگلستان، مدارس موظف هستند تا برنامه درسی ملی را برای استفاده دانش‌آموزان تنظیم نمایند. در واقع برنامه درسی ملی نقطه آغاز برنامه ریزی برنامه درسی یک مدرسه محسوب شده و نیازهای اولیه آموزشی برای آموزش فردی و گروهی دانش‌آموزان را مشخص می‌کند. مدارس انگلستان موظف هستند تا با همکاری معلمان مجرب، روش‌های آموزشی، تدریس و ارزشیابی مناسب را برنامه‌ریزی کرده و برای آموزش موثر علوم طرح‌ریزی نمایند. معلمان همچنین می‌توانند در راستای سیاست‌های آموزشی مدارس، نسبت به اصلاح برنامه درسی ملی اقدام نمایند. در برنامه‌ریزی و تدریس برنامه درسی ملی انگلستان معلمان باید موارد زیر را رعایت نمایند:

· تنظیم یک سری برنامه‌های یادگیری چالش بر انگیز برای دانش‌آموزان

· بر طرف نمودن نیازهای یادگیری دانش‌آموزان در چارچوب برنامه درسی

· بر طرف نمودن موانع موجود در یادگیری و نیز ارزشیابی فردی و گروهی دانش‌آموزان

در مقاطع آموزشی متوسطه و ابتدایی، علاوه بر آزمون‌های برگزار شده در سطح ملی که در پایان هر مرحله کلیدی برگزار می‌شود، معیار سنجش دانش‌آموزان، دامنه فعالیت‌های کلاسی و فعالیت تحقیقاتی آنان می‌باشد. ارزیابی مستمر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بریتانایی توسط معلمان مدارس صورت گرفته و آزمونها وتستهای داخلی نیز توسط آنان طراحی و اجرا می‌گردد. گفتنی است که اغلب آزمونهای داخلی مدارس کشور، از دروس آموزشی انگلیسی و ریاضیات در پایان مرحله کلیدی اول، آموزش انگلیسی، ریاضیات و علوم در پایان مراحل کلیدی دوم و سوم به عمل می‌آید. مطابق قانون مصوب سال1992، ویژه مقررات آموزشی کشور، که تا به حال نیز اجرا شده است، کلیه مدارس کشور ملزم به ارائه کارنامه سالیانه پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان به والدین می‌باشند.

فعالیت‌های آموزشی معلمان باید در برگیرنده حیطه‌های دانشی، مهارتی و درک مفاهیم باشد و برای این کار با به کارگیری انواع روش‌های تدریس از جمله روش اکتشافی، روش آزمایشگاهی و نمایشی، روش ایفای نقش و بدیعه پردازی و انواع روشهای تدریس دیگر سعی می‌کنند تا میزان یادگیری و رشد تحصیلی دانش‌آموزان را به بالاترین سطح برسانند. رویکردهای مورد استفاده درآموزش علوم در مدارس انگلستان کاملاً فعال بوده ومعلم در نقش راهنما و مشاور ایفای نقش می‌کند. دانش‌آموزان نیز فعالانه در برنامه‌های آموزشی و فوق برنامه مدرسه فعالیت داشته و والدین آنها نیز ازاین روند آموزشی راضی هستند.

تربیت معلم در انگلستان

تقریباً تمام معلمان انگلستان و ولز یک دوره مقدماتی1(پیش از خدمت) را می‌گذرانند که پس از آن «مدرک کیفی معلمی» (QTS)2 را دریافت می‌کنند. این دوره توسط دانشگاه‌ها و سازمانهای آموزش عالی ارائه می‌گردد و معمولاً 3 تا 4 سال طول می‌کشد و در صورتی که به طور نیمه وقت باشد، بین 4 تا 6 سال زمان نیاز داشته و در آن موضوعات درسی تخصصی و مهارت‌های حرفه‌ای به طور تلفیقی آموزش داده می‌شود. در صورتی که افراد قبلاً یک مدرک دانشگاهی را اخذ کرده باشند می‌توانند یک دوره 2 ساله را پشت سر بگذرانند و پس از اخذ مدرک مهارتهای حرفه‌ای به عنوان معلم جدید در مدرسه مشغول کار شوند.

دانشجو معلمان پس از فارغ‌التحصیلی لازم است یک دوره حرفه‌ای مخصوص3(گواهینامه حرفه‌ای) را بگذرانند و بعد از گرفتن مدرک آن می‌توانند وارد کار شوند(شورای آموزش و کارآموزی بریتانیا4، 2004). محتوای دوره‌های آموزشی و حداقل زمان تدریس عملی در مدارس به طور کلی به وسیله دولت تعیین و مشخص می‌شود. مؤسسات و آموزشگاه‌ها نیز از طریق دفتر نمایندگی آموزش معلمان در انگلیس و یا شورای آموزش عالی ولز به رسمیت شناخته می‌شوند و سازماندهی دقیق دوره‌های آموزشی نیز توسط همان مؤسسات و آموزشگاه‌ها صورت می‌گیرد. آموزش مقدماتی در انگلستان و ولز در 130 مرکز انجام می‌گیرد که دانشگاه‌ها، کالج‌ها و برخی مدارس نیز این آموزشها را ارائه می‌دهند. در این دوره‌ها به دانشجو معلمان می‌آموزند که چگونه کلاس را کنترل کنند، موضوعات آموزشی را تنظیم کرده و به دانش‌آموزان با تواناییهای مختلف تدریس کنند. از فناوری اطلاعات در تدریس استفاده کرده و رفتار دانش‌آموزان را کنترل نمایند. همچنین طول دوره‌های عملی باعث می‌شود تا آنان روش کار معلمان با تجربه را ببینند. در پایان دوره، یک برنامه نظارت تدارک دیده شده است تا دانشجو معلمان با حمایت معلمان مجرب یک کلاس کامل را تدریس کنند. همچنین پروژه‌هایی را نیز در این زمینه در دانشگاه خواهند گذراند. به دانشجو معلمانی که در دوره‌های مقدماتی شرکت می‌کنند بورس تعلق می‌گیرد. به طور کلی برای شرکت‌کنندگان ورود به حرفه معلمی چهار مسیر وجود دارد که عبارتند از:

مسیر فارغ‌التحصیلی از دانشگاه یا کالج: اخذ مدرک لیسانس در آموزش و یا لیسانس علوم همراه با مجوز تدریس

مسیر گواهینامه مهارت‌های حرفه‌ای: به منظور تکمیل دوره پس از فارغ‌التحصیلی ارائه می‌شود.

مسیر شغلی: به منظور آموزش تدریس در مدرسه طراحی می‌شود.

از مهمترین اهداف تربیت معلم در کشور انگلستان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- افزایش تعداد افراد توانمند و متعهد که برای تدریس به استخدام درمی‌آیند.

2- بهبود کیفیت تربیت معلم و معرفی معلمان با صلاحیت

3- اطمینان از کیفیت آموزش پیش از خدمت مراکز تربیت معلم برای رسیدن به اهداف تربیت معلم

4- برنامه‌ریزی و استفاده مؤثر از منافع و تلاش برای بهبود کیفیت خدمات آموزشی

بر این اساس مراکز تربیت معلم جایگاه مهمی در مراحل مقدماتی جذب معلمان دارد. مسئولیت این مراکز جذب بیشتر افراد و آموزش آنان به منظور تبدیل به معلمانی توانا و متعهد است(منبع قبلی). به منظور دستیابی به این اهداف درکشور انگلستان، در سال 2002 استانداردهای معلمان در دوره‌های پیش از خدمت مورد تجدید نظر قرار گرفت و در گزارشی با نام «صلاحیت برای تدریس» منتشر شد.

صلاحیت‌های معلمی براساس آنچه معلمان باید بدانند، درک کنند و بتوانند انجام دهند، بنا نهاده شده و در سه بخش مرتبط به هم، تدوین شده‌اند که عبارتند از:

1- ارزشهای شغلی و حرفه‌ای: این استانداردها به نگرشها و تعهدات، روشها و رفتارهای مورد انتظاری که معلمان باید داشته باشند، تأکید دارند.

2- دانش و درک آن: این استانداردها بر اعتماد به نفس، اقتدار و توانایی معلمان بر موضوعاتی که باید تدریس کنند، تأکید دارند. همچنین معلمان باید از چگونگی پیشرفت دانش‌آموزان خود و انتظارات خود از آنان، درک روشنی داشته باشند.

3- تدریس: این استانداردها بر مهارتهای برنامه‌ریزی، هدایت، ارزیابی، روشهای تدریس و مدیریت کلاس تأکید دارد(برگرفته از سایت سازمان تربیت معلم انگلستان1، 2004).

همه معلمان در حین آموزش برای دستیابی به «نشان کیفی معلمی2» باید معیارهای فوق را به کار گرفته، اجرا کنند.

مؤسسات آموزش تکمیلی معلمان انگلستان به صورت سنتی بر ارائه آموزش‌های حرفه‌ای تمرکز داشته و مدرسین آن که همواره از آنان تحت عنوان دانشیاران یاد می‌گردد، معمولاً از حوزه تجارب و صنایع جذب می‌گردند تا مهارتهای خود را به معلمین نسل جوان انتقال دهند.

بسیاری از مدرسین آموزش حرفه‌ای معلمان، در حالی که در حوزه صنایع یا بازرگانی فعالیت دارند، به تدریس پاره‌وقت نیز مبادرت میورزند. طی سالهای اخیر مؤسسات آموزش تکمیلی انگلستان و ولز به طور روزافزونی علاوه بر ارائه دوره‌های حرفه‌ای آموزش معلمان، به ارائه دوره‌های آکادمیک و عمومی نیز مبادرت می‌ورزند. این در حالی است که تا پیش از اعمال اصلاحات قانون آموزش عالی مصوب سال 1992، معلمین واجد شرایط دریافت گواهینامهQTS منحصراً به استخدام مدارس یا کالج‌های آموزشی درآمده و الزامی جهت حضور در دوره‌های آکادمیک آموزشی برای آنان وجود نداشت.

روشهای ارزشیابی علوم تجربی در مدارس انگلستان

در فرایند ارزشیابی علوم در انگلستان، تنوع شیوه‌های جمع‌آوری اطلاعات و معیاری که برای قضاوت انتخاب می‌شود، انواع مختلفی از شیوه‌های ارزشیابی را تولید کرده است که دامنه آن در یک طرف آزمونهای استاندارد و پایانی است، که طی آن اطلاعات تحت شرایط یکسان و از پیش تعیین شده‌ای از دانش‌آموزان جمع‌آوری می‌شود، و از طرف دیگر آزمونهای سازنده و رشد دهنده‌ای است که در آن معلم به طور مستمر طی فعالیت‌های یکسان یا متفاوت، اطلاعاتی را از وضعیت و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان جمع‌آوری می‌کند.

انگلستان دارای نظام سنجش متمرکز و ملی در مقاطع مختلف تحصیلی است. دولت و نهادهای رسمی به طور گسترده‌ای در ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، اجرای امتحانات سراسری و همتراز کردن سازوکارهای آن در سراسر کشور تلاش می‌کنند.

یکی از ابتکارات مهم نظام جدید سنجش انگلستان، طراحی «سطوح رشد تحصیلی»[4] است. افزون بر سیستم ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و امتحانات یاد شده، هر یک از دانش‌آموزان بر حسب نوعی ارزیابی ملاک محور که به نمره، امتحان و ریزنمرات معمولی وابسته نیست، سطح بندی می‌‌شوند. در این سیستم 9 سطح رشد تحصیلی وجود داشته و هر یک از سطوح دست‌یابی طی چند ملاک و «عبارت توصیف کننده»2 تعریف می‌شوند، که میزان توانایی، قابلیت‌های جامع و مهارت‌های یادگیری دانش‌آموزان را برای آن سطح مشخص می‌کنند و به معلم امکان می‌دهند تا سطح رشد تحصیلی او را برآورد نماید. هر چه سطوح به دست آمده بالاتر باشد، میزان رشد تحصیلی بیشتر خواهد شد.

جدول 4-1، سطح رشد تحصیلی مورد انتظار دانش آموزان را در مقاطع مختلف نشان می‌دهد. در این جدول، سطوح دست‌یابی دانش آموزان 16-7 ساله به رشد تحصیلی، معیاری از سن و میزان درک و فهم و مهارت‌های کلی درس اختصاصی است.

جدول 4-3: سطح رشد تحصیلی مورد انتظار دانش‌آموزان در سنین و مقاطع مختلف

سن

7-5 سالگی

11-7 سالگی

14-11 سالگی

16-14 سالگی

سطوح

در حدود آمادگی و اول دبستان، باید80% دانش‌آموزان در سطوح 1 تا 3 باشند.

در حدود پایان دبستان، باید 80% دانش‌آموزان در سطوح 3 تا 5 باشند.

در حدود آخر دوره راهنمایی، باید 80% دانش‌آموزان در سطوح 4 تا 7 باشند.

در حدود پایان دوره متوسطه، باید 80% دانش‌آموزان در سطوح 5 تا 9 باشند.

سطوح رشد طی سلسله مراتبی از ساده به پیچیده، از عینی به انتزاعی، از مهارت‌های اندیشیدن سطح پایین به سطح بالاتر، از دید جزئی به دید کلی و کل نگر توسعه می‌یابند. معلم با توجه به تعاریف تقریباً استاندارد برای سطوح رشد، و اجرای انواع ارزشیابی ها و آزمونهای مستمر، به شناخت کافی از دانش‌آموز رسیده و سطح رشد او را برآورد می‌کند. او ممکن است بدون توجه به سن دانش‌آموزان یک کلاس، آنها را در چندین سطح رشد قرار دهد (برای مثال سطح 4و5 و6). در نتیجه ممکن است معلم دانش‌آموزان را به گروههایی دسته بندی کند تا شرایط یادگیری و پیشرفت تحصیلی مناسبی عاید آنها گردد.

انتظارات موجود در جدول 4-3، واقعی نیست، بلکه به عنوان چارچوبی از استانداردهای رشد تحصیلی مورد انتظار از آنها استفاده می‌شود. می‌توان داده‌های این جدول را بر حسب منحنی نرمال رسم کرد، که در این صورت حالت نرمال برای هر سن و پایه‌ای میانگین سطوح رشد تحصیلی مورد انتظار خواهد بود. برای مثال برای 7 سالگی سطح رشد تحصیلی مورد انتظار بین 1تا 3 است که مقدار نرمال آن برابر 2 خواهد بود و اگر 80% دانش‌آموزان در این سطح رشد تحصیلی قرار گیرند، نتیجه مورد نظر عاید شده است. برای بررسی دقیقتر میزان دست‌یابی به سطوح رشد تحصیلی مورد انتظار، معمولاً در سنین 7، 11، 14 و 16 سالگی از دانش‌آموزان نوعی سنجش ملی به عمل می‌آید که در برآورد کردن سطح رشد تحصیلی هر دانش‌آموز به معلم کمک زیادی می‌کند (خلخالی،1381).

در این سامانه، ضمن برآورد کردن سطح رشد تحصیلی دانش‌آموزان، مطابق سیستم خاصی که مبتنی بر ملاک‌های پیشرفت تحصیلی است، دانش‌آموزان درجه بندی می‌شوند. اطلاعات و داده‌های اولیه این درجه بندی اغلب رسمی و از نتایج امتحانات نهایی ناشی می‌شود که البته بر حسب تعریف‌های ملاک محور و شبه استاندارد توسط تصحیح کنندگان اوراق امتحانی برآورد می‌شود به منظور همسان‌سازی نظام ارزشیابی انگلستان، وزارت آموزش و پرورش این کشور این ملاک ها را در چارچوب موضوعات درسی و مهارت‌های یادگیری تدوین و به مناطق ابلاغ می‌کند.

کمیته‌های برنامه‌ریزی هر یک از برنامه‌های درسی در سطح ملی، متشکل از متخصصان تعلیم و تربیت، استادان روش‌های هر درس اختصاصی و معلمان برجسته، طی 12 سال ارزشیابی و بازبینی (سالهای 1988 تا سال 2000)، توصیف‌های جامع و کلی تحت عنوان «توصیف کننده‌های درجه پیشرفت تحصیلی» برای هر یک از درس‌ها تدوین کرده‌اند که به مثابه چارچوب‌های استاندارد ارزشیابی بوده و در حکم مقیاس محکمی برای قضاوت درباره وضعیت دانش‌آموزان در امتحانات نهایی است.

در گزارش نهایی مدرسه به اولیاء، هم سطح رشد تحصیلی و هم درجه پیشرفت تحصیلی دانش‌آموز قید می‌شود و این سطوح و درجه‌ها برای استخدام کننده‌ها و صاحبان مشاغل، همچنین برای انتخاب مسیرهای تحصیلی بعدی، معنی و ارزش زیادی دارد و ممکن است به تصمیم‌گیری درباره توانایی‌ها و استعدادهای دانش‌آموزان برای اشتغال یک حرفه یا ادامه تحصیل در یک رشته بیش از نمرات کارنامه ارزش داشته باشد (همان منبع).

منبع: بخشی از طرح پژوهشی «مطالعه تطبیقی استانداردهای آموزش علوم در ایران و چند کشور موفق»، پژوهشگر: دکتر عابد بدریان، ناظر طرح: مهندس طاهره رستگار، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی

-2 Key Stage 1-4

-1Key Stage 1

[3] Information and Comunication Technology

1– Initial Teacher Training

2– Qualified Teacher Statues

3- Postgraduate Certificate of Education

4- British Council of Education & Training

1– Teacher Training Agency

2– Qualified Teacher Statues

-1Attainment Levels -2 Level Descriptors