بررسی ضرورت آموزش نجوم در برنامه درسی مدارس

اشاره:

امروزه اهمیت علم نجوم در اغلب جوامع و کشورها به خوبی درک شده است. آموزش نجوم از این لحاظ اهمیت دارد که علاوه برتربیت منجمان آینده، موجب علاقمندی دانش‌آموزان و دانشجویان به علم نجوم و تحصیل در آن رشته می‌شود. علم نجوم همچون یک سرگرمی برای پیر و جوان، پولدار و فقیر لذت‌بخش است و هیچ محدودیتی برای فعالیت در این حوزه وجود ندارد. در اغلب کشورها، دوره آموزش عمومی معمولاً دوره‌ای است که از طریق برنامه‌درسی علوم تجربی به آموزش مبانی نجوم پرداخته می شود.

آموزش نجوم را در محل‌های زیادی غیر از کلاس درس نیز می‌توان انجام داد. افلاک نماها، موزه‌های علوم، انجمن‌ها علمی غیر دولتی، روزنامه‌ها، مجله‌ها و کتابهای کمک آموزشی، رادیو و تلویزیون، اردوهای علمی، پارکها و به طور گسترده‌تر اینترنت، همگی امکاناتی هستند که زمینه‌های آموزش نجوم از طریق آنها وجود دارد...

برای آموزش مستقل نجوم نیازمندی‌های حرفه‌ای ویژه‌ای لازم است. علم نجوم به صورت یک موضوع بین‌رشته‌ای کاربردهای زیاد و مهمی در زندگی روزمره دارد و پرداختن به آن نیازمند به‌کارگیری علوم و فناوری‌های مختلف است. هر چند که علم نجوم با اصول کیهانی سروکار دارد؛ اما فیزیک، اختر فیزیک و علوم مختلف را پیش می‌برد و به تنهایی قادر به ادامه حیات نیست. اساساً علم نجوم رمز و رازهای کیهان و کائنات را که پهناور، متغیر و زیباست، آشکار می‌کند. ابتکار، تخیّل و حس اکتشاف و کاوشگری را فراهم می‌سازد. آگاهی‌های عمومی و سودمندی علم و فناوری را افزایش می‌دهد و جوانان را برای مطالعه این حوزه جذب می‌کند. علم نجوم همچون یک سرگرمی برای پیر و جوان، پولدار و فقیر لذت‌بخش است و هیچ محدودیتی برای فعالیت در این حوزه وجود ندارد.

برنامه‌های آموزشی نجوم در دانشگاه‌ها شامل دو دستگاه اصلی کلاسیک یا اروپایی و دستگاه سنتی یا آمریکایی است (Wenzel,1990). در دستگاه آمریکایی، علاوه بر دانشجویان رشته‌های مختلف علوم تجربی، دانشجویان غیر علوم تجربی، برای کسب اطلاعات علمی ضروری، مجبور هستند تا مباحث متنوعی از علم نجوم شامل: روز و شب، فصل‌ها، اهله ماه، جذر و مد و همچنین سیارات و ستاره‌ها را یاد بگیرند. همچنین در دستگاه آمریکایی، برنامه‌هایی در چهارچوب استانداردهای آموزش علوم برای آموزش نجوم در سطح مدارس در نظر گرفته شده است. شایان ذکر است که در دستگاه کلاسیک یا اروپایی، برنامه‌های آموزش نجوم به صورت تخصصی در دانشگاهها و در سطوح تحصیلات تکمیلی در نظر گرفته شده است و اصرار زیادی برای آموزش تخصصی نجوم در مدارس وجود ندارد.

در جوامع پیشرفته از جمله روسیه، کانادا و آمریکا، به علت آگاهی‌های پایین عموم مردم از علم نجوم، تصورهای غلط از آن همچون طالع‌بینی و خرافه گرایی در حال گسترش بوده و سیاستگذاران و برنامه‌ریزان آموزشی معتقدند که باید علم نجوم به عنوان یک موضوع درسی مستقل در دانشگاهها و مدارس تدریس گردد.

ژاپن موفق شده است تا یک برنامه آموزشی موفق را در ناحیه آسیای شرقی در زمینه نجوم پایه‌ریزی نماید و کشورهای منطقه از جمله چین و کره جنوبی را نیز به طور فعالی وارد این عرصه نماید. البته این سازماندهی و برنامه‌ریزی به سادگی حاصل نشده است. مسئولان ژاپنی برای 20 سال تمام گروهی از منجمان و معلمان را در قالب طرح همکاری مشترک با فرانسه به این کشور اعزام کردند و در سایه همکاری و تبادل متخصصان نجوم و برنامه‌ریزان آموزشی دو کشور، گامهای اساسی در تولید مواد آموزشی نجوم، فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی بسیار خوبی در مدارس صورت گرفته است.

در اروپا نیز منجمان و معلمان موفق شدند تا یک انجمن اروپای برای آموزش نجوم تشکیل دهند و از نکات بارز فعالیت‌های آنها می‌توان به حمایت و پشتیبانی اعضای این انجمن از طریق اینترنت اشاره کرد. برنامه‌ریزی، سازماندهی و آموزش افراد علاقمند به نجوم از طریق وب سایت اختصاصی این انجمن صورت گرفته و آزانس فضایی اروپا (اسا) نیز همکاری نزدیکی با این انجمن دارد.

در کشور پرو که میراث علمی- فرهنگی قوم «مایا» را عهده‌دار می باشند و چندین تلسکوپ بزرگ جهانی در آن کشور نصب شده است، هر ساله یک گردهمایی علمی در دانشگاه «سن مارکوس» برگزار شده و متخصصان اخترفیزیک و نجوم از سراسر جهان در آنجا گرد هم آمده و به تبادل نظر می‌پردازند.

کشور هند نیز اهمیت زیادی به آموزش نجوم در سطح جامعه و مدارس قائل شده و اساتید دانشگاه و منجمان آماتور و حرفه‌ای این کشور اقدامات مثمرثمری در اشاعه، ترویج و آموزش نجوم و حتی انجام پژوهش در مدارس برداشته‌اند.

در برزیل، گروهی از منجمان و معلمان، شهرداری‌ها را برای ساخت افلاک نماها و رصدخانه‌ها متقاعد کرده‌اند.

در مالزی، به همت «ماژلان اوتمن»[1]، رئیس انجمن نجوم این کشور، ابزارهای زیادی برای گسترش برنامه آموزش نجوم در مدارس تهیه شده و ساخت و توسعه یک افلاکنمای بزرگ در کوآلالامپور و گسترش برنامه فضایی در آن کشور با همکاری دولت در دستور کار قرار گرفته است.

نیوزلند ساخت رصدخانه‌های جدید و تجهیز آنها به ابزارهای جالب و سودمند را گسترش می‌دهد. انجمن نجوم این کشور موفق شده است تا حمایت دولت را جلب ‌کند تا از اتحادیه‌ها ئ انجمن‌های نجوم سراسر کشور حمایت خوبی داشته باشد.

به دلیل افزایش رو به رشد اهمیت علم نجوم، دانشگاههای سراسر دنیا تاکنون دوره‌های مختلف و متنوعی را در این موضوع عرضه کرده اند و تعداد دانشجویانی که در آن دوره‌ها ثبت نام می‌کنند رو به افزایش است. اگر چه درباره نیاز به وارد کردن علم نجوم در کتابهای درسی مدارس مطالب بسیاری نوشته شده؛ اما در عمل کار نسبتاً ناچیزی در این زمینه انجام گرفته است.

با آنکه برخی موفقیت‌ها به ویژه در ایالات متحده آمریکا، انگلستان و برخی از کشورهای پیشرفته صنعتی که تلاشهای رو به گسترشی برای وارد کردن مفاهیم علم نجوم در واحدهای درسی مختلف مدارس و برای تهیه برنامه‌های آموزش ضمن خدمت جهت تامین و تربیت معلمانی که مفاهیم فوق را تدریس می کنند، به دست آمده است؛ اما در دیگر نقاط جهان، علم نجوم به عنوان یک موضوع درسی مستقل و اجباری برای تحصیل در مدارس معرفی نشده است. این کشورها اغلب به دروس اختیاری و یا به صورت تلفیقی و وارد کردن مباحث علم نجوم در برنامه درسی علوم تجربی، اقدام به آموزش و آشنا ساختن دانش‌آموزان با حیطه‌ها و کاربردهای مختلف این علم نموده اند. در بسیاری از کشورها ممکن است که معلمان فاقد آگاهی و همچنین تعلیمات لازم جهت آموزش موضوع باشند. بنابراین برگزاری دوره های ضمن خدمت و آشنا ساختن آنان با این علم امری اجتناب ناپذیر است.

در اغلب کشورها، دوره آموزش عمومی معمولاً دوره‌ای است که از طریق برنامه‌درسی علوم تجربی به آموزش مبانی نجوم پرداخته می شود و مشکلات زیادی در این راه وجود دارد. اغلب معلمان مدارس ابتدایی درباره علوم یا آموزش علوم (نجوم به طور ویژه) یا کم می‌دانند یا هیچ چیز نمی‌دانند. مفاهیم معمولاً برای دانش‌آموزان قابل درک نیست. سطح آموزش علم نجوم معمولاً به سخنرانی و یادداشت‌ها محدود می‌شود(Bishop, 1996). آموزش نجوم در این سطح به فعالیت‌های ساده، ارزان، دستی (قابل انجام با دست) محدود می‌شود و احتیاجی به استفاده از تلسکوپ‌ها و کامپیوترها نیست. مسلماً هنگامی که ستاره‌ها در آسمان هستند، دانش‌آموزان در مدرسه نیستند و در روز نمی‌‌توان با ستاره‌ها سروکار داشت و فعالیت آموزشی در این عرصه فقط با ابزارهای مجازی ویژه و استفاده از نقشه‌های آسمانی و دیدار از افلاک نماهای موجود امکان‌پذیر می‌باشد (Sadler 1996).

نجوم در مدارس دوره متوسطه کمتر آموزش داده می‌شود و معلمان این دوره معمولاً در سطحی هستند که اغلب در یکی از شاخه‌های اصلی علوم تجربی دارای تخصص هستند. در برخی از کشورها، محدودیت‌های خاصی از لحاظ فرهنگی و اجتماعی برای فعالیت زنان و دیگر گروه‌ها در عرصه علم نجوم وجود دارد(Tobias, 1990). طبق آمار رسمی انجمن بین‌المللی نجوم، در حال حاضر تغییرات مطلوبی در میزان سهم زنان در عرصه فعالیت‌های نجومی در دنیا ایجاد شده است، به طوری‌که در کشورهایی هم‌چون فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، آمریکای لاتین و کشورهایی از اروپای شمالی، حدود 30% فعالیت‌های نجومی را به خود اختصاص داده است.

در بیشتر کشورها، آموزش دهنده‌های نجوم تلاش می‌کنند تا فعالیت‌های پژوهشی و آزمایشگاهی شامل به کار بردن اینترنت، تلسکوپ‌های دوربرد و اطلاعات و تصاویر حاصل از پژوهش‌های واقعی را به دانش‌آموزان دبیرستانی ارایه نمایند.

«فرانکنوی»[2] (1996) به خوبی ثابت کرد که آموزش نجوم را در محل‌های زیادی غیر از کلاس درس نیز می‌توان انجام داد. افلاک نماها، موزه‌های علوم، انجمن‌ها علمی غیر دولتی، روزنامه‌ها، مجله‌ها و کتابهای کمک آموزشی، رادیو و تلویزیون، اردوهای علمی، پارکها و به طور گسترده‌تر اینترنت، همگی امکاناتی هستند که زمینه‌های آموزش نجوم از طریق آنها وجود دارد.

در اولین نسل از افلاک نماها و موزه‌ها، به تاریخ علم، میراث و محصولات صناعی اهمیت می‌دادند. در موزه‌های علمی نسل دوم، که از حدود 30 سال پیش گسترش یافتند، فعالیت‌های عملی نیز گنجانده شد. سومین و آخرین نسل از افلاک‌نماها و موزه‌های علمی که از اواخر قرن بیستم رو به گسترش نهادند، افزایش سطح سواد علمی، آموزش مهارت‌های ویژه از طریق یک سری فعالیت‌های تعاملی گسترش یافت و بر همکاری انجمن‌های غیر دولتی و موزه‌های علوم برای ارتقای سطح آموزش نجوم و توجه به استعدادها و علاقه‌مندیهای افراد تاکید شد(Percy, 1998).

منجمان آماتوری داوطلب، سهم زیادی در آموزش نجوم دارند. در اغلب کشورها به ویژه آمریکا و انگلستان، در سایه حمایت‌های دولت، انجمن‌های آماتوری نجوم نقش پررنگ‌تری در اشاعه، ترویج و آموزش نجوم ایفا می‌کنند. در سایه فعالیت‌های این انجمن‌ها، در طول سالیان گذشته، برنامه‌های ویژه‌ای در رادیو و تلویزیون تولید شد، کتابها و مجلاتی در زمینه نجوم منتشر گردیدند، سخنرانی‌های عمومی برای افزایش آگاهی‌های عموم مردم ترتیب داده شد و به مراکز علمی و افلاک نماها کمک کردند تا رصدخانه‌های عمومی را توسعه دهند.

در اجرای برنامه‌ها و طرح‌های جهانی آموزش نجوم، چالش ها و مشکلات زیادی به چشم می‌خورد. برای مثال هنگامی‌که مواد آموزشی ارزان و ساده‌ای را ویژه آموزش نجوم در مدارس ابتدایی سفارش دهیم، باید بخاطر بسپاریم که این مواد آموزشی برای مدارس ایالات متحده ارزان هستند و ممکن است همین وسایل، برای مدارسی که در قسمت‌هایی از آفریقا هستند، گران قیمت یا غیر قابل دسترس باشند. راه‌حل کاربردی‌تر برای دانش‌آموزان، ساختن وسایل مورد نیاز از مواد بی‌ارزش و دور ریختنی و یا حتی از کاغذ است. خوشبختانه آسمان بالای سرمان برای همه تقریباً یکسان مشاهده می‌شود. با این‌حال باید قبول کرد که استفاده از کامپیوتر، تلسکوپ و اینترنت، برای آموزش و یادگیری علم نجوم ضروری هستند.