صفت فاعلی وصفت مفعولی

صفت فاعلی

آن است که بر کننده کار یا دارنده معنی دلالت کند ویا آن که مفهوم انجام عملی را به موصوف نسبت می دهد. صفت های فاعلی از نظر ساختمان به سه دسته تقسیم می شود: مشتق، مرکب،مشتق – مرکب.

ترکیب صفت فاعلی عبارتند از:

1- «نده» که در پایان فعل امر می‌آید: پرسنده، خواهنده، شناسنده، بافنده

2- «ان» مثل: خواهان، پرسان، دمان، روان، دوان

3- «الف» که آن نیز در پایان فعل امر می‌آید، مثل: شکیبا، زیبا، خوانا، گویا، بینا، پویا

4- «ار» غالبا در آخر فعل ماضی می‌آید، مثل: خریدار، خواستار، برخوردار، نامردار، گرفتار

5- «گار» که بیشتر در آخر فعل امر و ماضی می‌آید، مثل: آموزگار، پرهیزگار، آمرزگار، آفریدگار

6- «کار» که غالبا به آخر اسم معنی ملحق می‌شود، مثل: ستمکار، فراموشکار 7- «گر» در آخر اسم معنی می‌آید، مثل: پیروزگر، دادگر، بیدادگر

صفت فاعلی که به «نده» ختم شود، غالبا در عمل و صفت غیر ثابت استعمال می‌شود، مثل: رونده، یعنی کسی که عمل رفتن را انجام می‌دهد.

صفاتی که به «ان» ختم می‌شود، بیشتر معنی حال را می‌دهد: سوزان، نالان، روان، دوان صفاتی که به «الف» ختم می‌شود، حالت ثابت را می‌رساند، مثل: دانا لغاتی که به «گار، کار، گر» ختم می‌شود مبالغه را می‌رساند مثل: آموزگار، ستمکار، ستمگر

«گار» همیشه بعد از کلماتی که از فعل مشتق می‌شود می‌آید ولی «کار» پس از اسم معنی و غیر مشتق به کار می‌رود.

«گر» در غیر اسم معنی، شغل را می‌رساند، مانند: آهنگر و این جز صفات فاعلی نیست.

تذکر: چنانچه نده از پایان صفت فاعیلی حذف شود صفت فاعلی مرکب مرخم نامیده می شود.

مثال عیب جو که در اصل عیب جوینده بوده است.

ترکیب صفت فاعلی

صفت فاعلی چهار قسم دارد:

1- حالت اضافی که صفت، به مابعد ِ خود اضافه می‌شود: فزاینده باد آوردگاه فشاننده خون ز ابر سیاه

2- با تقدّم صفت و حذف کسره اضافه: جهاندار محمود ِ گیرنده شهر ز شادی به هرکس رساننده بهر

3- با تاخیر صفت بدون آن که در آن تغییری رخ دهد: منم گفت یزدان پرستنده شاه مرا ایزد پاک داد این کلاه

4- با تاخیر صفت و حذف علامت صفت «نده» مانند سرافراز، گردن فراز که سرفرازنده و گردن فرازنده بوده و این کار قیاسی است.

هرگاه صفت فاعلی با مفعول یا یکی از قیود مثل: بیش، کم، بسیار، پیش، پس و نظایر آن ترکیب شود علامت صفت حذف می‌شود مثل: کامجوی، پیش گوی، کم گوی، بسیار دان، پیشرو، پس رو

صفای که به «ان» ختم می‌شود، هرگاه مکرر شود، ممکن است علامت صفت را از اول حذف کنند، مثل: لرزلرزان، جنب جنبان، پرس پرسان، کش کشان

صفت مفعولی

صفت مفعولی صفتی است که مفهوم وقوع فعلی را به موصوف خود نسبت می دهد. این نوع صفت نیز از نظر ساختمان به مرکب، مشتق و مشتق- مرکب بخش پذیر است.

ساخت های صفت مفعولی عبارتند از:

بن ماضی+ ه = گفته، نوشته، دوخته.

بن ماضی + ار= گرفتار، مردار.

اسم یا صفت + بن ماضی= خوش دوخت، بادآورد.

قابل ذکر است در مواردی که اسم یا صفت به اول صفت مفعولی افزوده می شود، گاهی حرکت «ه» از آخر آن حذف می شود؛ مانند: «گل اندود = گل اندوده / پشم آلود = پشم آلوده / آدمیزاد = آدمیزاده» و گاهی حذف نمی گردد؛ مانند: «آبدیده، دلداده، پس مانده، خرج در رفته».

از هر فعلی چه گذرا (متعدی) و چه ناگذر (لازم) می توان صفت مفعولی ساخت. برخی از صفت های مفعولی که معمولا از فعل های لازم ساخته می شوندمعنی صفت فاعلی دارند نه مفعولی؛ مانند: گذشته، رفته، ایستاده، خوابیده، مرده، پیش آمد، کارآمد.

این نوع صفت های مفعولی که معنی صفت فاعلی می دهند، فرقشان با صفت فاعلی این است که صفت فاعلی به انجام دهنده ی کار در زمان حال یا آینده و یا هر سه زمان دلالت می کند، ولی این صفت ها به فاعلی گفته می شود که کار را در گذشته انجام داده یا شروع کرده باشد؛ برای نمونه: «رونده» یعنی آنکه اکنون یا در آینده یا همیشه می رود، ولی «رفته» یعنی آنکه در گذشته رفته است.

بنابر آن چه گفته شد صفت های مفعولی را در ارتباط با اسم می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1) دسته ای که به طور کامل صفت هستند و می توانند به عنوان وابسته ی اسم در ساختمان گروه اسمی به کار روند؛ مانند:

(در) گشوده، (پنجره) بسته، (پرچم) برافراشته، (دل) سوخته، (مرغ) مرده، (سال) گذشته، (آدم) خفته، (نامه های) رسیده، (میوه) گندیده، (آدم) فهمیده.

2) واژه هایی که از نظر ساختمان صفت مفعولی هستند اما کارکرد صفتی ندارند و در ساختمان فعل مجهول و ماضی بعید و التزامی و نقلی به کار می روند؛ مانند: آورده، فروخته، پرسیده.

این صفت ها به تنهایی کاربرد صفتی ندارند و تنها در ترکیب با واژه های دیگر صفت مفعولی می سازند؛ مانند: بربادرفته، رنج کشیده.